Pałac w Brzeźnie

W 1428 roku właścicielami miejscowości byli bracia Wojciech, Jan i Paweł z Brzeźna, a w 1578 roku Jan i Marcin Brzezińscy. Brzezińscy pozostawali właścicielami wsi do około 1770 roku. Później własność Zambrzyckich, od 1826 roku Seweryna i Julianny Kaliszów, a od lat czterdziestych XIX wieku Marchwickich, najpierw Macieja Marchwickiego i jego żony Pauliny z Pilichowskich, a w 1909 roku Stanisława Marchwickiego. W rękach Marchwickich majątek pozostawał do końca.

Jeden z najładniejszych pałaców na Mazowszu, malowniczo usytuowany na niewielkim wzniesieniu, zbudowany około roku 1900 dla Stanisława Marchwickiego według projektu Leandra Marconiego, jednego z najlepszych warszawskich architektów tego czasu. Fasada główna, inspirowana wschodnią elewacją pałacyku natolińskiego, przekonuje o kunszcie projektanta. Wyłamana część środkowa, zaznaczona – podobnie jak naroża budynku – boniowaniem, sprawia wrażenie niemal kubicznej willi ujętej po obu stronach jednoosiowymi skrzydłami. Jej centralnym akcentem i ostatecznie tym, co decyduje i o urodzie, i o podobieństwie do pałacu w Natolinie, jest wygięty eliptycznie portyk kolumnowy wielkiego porządku, za którym kryje się eliptyczna wnęka mieszcząca wejście. Willowy charakter środkowej części podkreśla również attykowa balustrada, urwana na linii boniowanych krawędzi. Efekt osiągnięty w elewacji frontowej zostaje zagubiony w kompozycji elewacji ogrodowej. Ma ona wręcz monotonny charakter i jedynie trójbocznym ryzalitem salonu przywołuje powszechnie stosowane z końcem XVIII wieku i pierwszej ćwierci XIX stulecia rozwiązanie. Zainteresowanie architekturą czasów Stanisława Augusta narastało już w drugiej połowie XIX wieku. Po 1863 roku powstał wzorowany na warszawskich Łazienkach pałac w Żemłosławiu na Nowogródczyźnie. Podobny charakter ma zbudowany w latach siedemdziesiątych przez Leandra Marconiego dla Tyszkiewiczów pałac w Wace pod Wilnem. Także pod Wilnem i także dla Tyszkiewiczów w Zatroczu Józef Huss wzniósł nad samym brzegiem jeziora pałac-willę inspirowaną formami architektury doby stanisławowskiej. Skoro można było przywdziewać kostium francuski, włoski lub neogotycki, dlaczego nie budować à la manière polonaise? W efekcie, w odwołaniu m.in. do klasycyzmu stanisławowskiego, odkrytego w drugiej połowie XIX stulecia, rodzi się z początkiem XX wieku styl polski, popularny na Mazowszu w okresie międzywojennym. Leandro Marconi (1834–1919), syn wybitnego warszawskiego architekta Henry-ka oraz brat uznanego architekta Władysława, zaprojektował w Warszawie m.in. piękny pałacyk Raua na rogu Alei Ujazdowskich i ul. Pięknej (dziś Ambasada Szwajcarii) oraz pałac Zamoyskich przy ul. Foksal. Z rezydencji na Mazowszu przypisywany jest mu pałac-willa w Starej Wsi koło Kołbieli.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcie: Piotr Libicki