Pałac w Chrcynnie

W XV i XVI wieku Chrcynno było własnością Prawdziców z Radzanowa i Żabiczyna, potem ich potomków Żabickich, w XVII i XVIII stuleciu Wesslów, m.in. około 1780 roku Stanisława Wessla, starosty golubskiego. Potem własność Dąmbskich, w tym Stanisława Dąmbskiego, wojewody brzeskiego. W latach 1838–1846 w rękach Józefa Koźmińskiego, w końcu XIX wieku Kurtzów, a od 1910 roku Rościszewskich, najpierw Feliksa Rościszewskiego, a potem aż do końca jego syna Zdzisława.

Odbudowany w ostatnim czasie z kompletnej ruiny neogotycki pałac zaprojektowany został w 1843 roku dla Józefa Koźmińskiego przez uznanego warszawskiego architekta Henryka Marconiego (1792–1863), autora wzbudzającego powszechny zachwyt neogotyckiego pałacu hr. Ludwika Paca w Dowspudzie koło Augustowa. Ukończony w 1845 roku, jest prostą budowlą piętrową z zamkowym ryzalitem na osi i nie mniej zamkową wieżą. Ryzalit, opięty ośmiobocznymi filarami przechodzącymi w wieżyczki, przepruty został na dwóch kondygnacjach ostrołukowymi otworami – arkadowego podcienia w kondygnacji wysokiego parteru i okien w kondygnacji piętra. Wysoka wieża na planie kwadratu, z ośmiobocznym zwieńczeniem i blankowaniem, jest romantycznym wspomnieniem wież feudalnych zamków. Henryk Marconi, projektując pałac w Chrcynnie, odwołał się do popularnego od końca XVIII wieku neogotyku angielskiego. Ten wielostylowy charakter twórczości Marconiego, w którego artystycznym œuvre przeważały budowle klasycystyczne, był cechą u architektów XIX wieku pożądaną. W końcu był to czas swobodnego czerpania z tradycji różnych epok, w zależności od gustu fundatora, jego fascynacji i zainteresowań, a nawet nastroju. W 1840 roku Thomas Cole, amerykański malarz angielskiego pochodzenia, namalował obraz, na którym wyniesiony w przestrzeni na potężnym cokole architekt przygląda się wielkiej rzece. Po obu jej stronach stoją budowle w różnych stylach, od egipskiej piramidy przez greckie i rzymskie świątynie po gotycką katedrę. Perspektywa jest niemal nieskończona. Trzymając plan budowli w ręku, architekt zastanawia się, który styl wybrać.

Pałac, a raczej w tamtym czasie (lata 50/60-te XX w.) jego ruiny to nasze dzieciństwo, moje i mojej siostry. W Chrcynnie spędzałyśmy każde lato i wakacje. Nasi dziadkowie i nasze trzy ciotki urodził się i mieszkały w Chrcynnie. Nasz dziadek Roman Majewski był koniuszym u ówczesnych właścicieli pałacu – Państwa Rościszewskich. Jego córki były zaś pokojówkami i opiekunkami dzieci właścicieli. Dziadek Roman wraz z babcią Walentyną i trzema córkami oraz synem mieszkali w domku, który był położony koło stawu, po prawej stronie od pałacu. W stawie pływały kaczki.

O historii pałacu wiele już jest wiadomo, tzn. kto, kiedy zaprojektował, potem zniszczył, potem kupił i pięknie odrestaurował. Ale jak oglądałyśmy to razem z siostrą, jak teraz wygląda i się prezentuje, odżyły w nas wspomnienia z naszego dzieciństwa. W tym pięknym też wtedy parku, bawiliśmy się spędzając wiele czasu na zabawach, siadywaliśmy na ruinach pałacu, tylko na schodach, ponieważ dalej wejść nie było wolno, nie przypuszczając, że kiedyś zostanie tak pięknie odrestaurowany przez nowych właścicieli państwa Ewę i Krzysztofa Poszepczyńskich.

Wraz z wybuchem wojny w 1939 rodzina państwa Rościszewskich musiała opuścić pałac, który zajęli okupanci niemieccy. Pałac służył im również za szpital. Konie i zwierzęta, które posiadała rodzina Rościszewskich zostały. Nimi w dalszym ciągu zajmował się nasz dziadek. W tym czasie nasz dziadek mieszkał już we wsi, gdzie miał większy dom.

Po ucieczce Niemców, pałac opanowali Sowieci. To oni dokonali wielkich zniszczeń w pałacu, palili piękne meble i podłogi parkietowe. W końcu spalili sam pałac. O tym dowiedziałyśmy się już na długo po wojnie od naszej rodziny: dziadka, babci, ciotek, którzy dalej mieszkali we wsi Chrcynno. Dziadek nasz do końca swojego życia zajmował się końmi i innymi zwierzętami, które później już sam posiadał. Zmarł w 1984 roku.

Wiele wakacji spędzałyśmy u naszych kochanych dziadków już jako podlotki przed pałacem w parku, służył nam do spotkań z innymi, z muzyką i tańcami i siedzeniem na schodach pałacowych. Teren cały nie był oczywiście zagrodzony.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcie współczesne: Piotr Libicki