Pałac Klemensów

Pałac Klemensów położony jest we wsi Michałów, przy wschodniej granicy Szczebrzeszyna. Historia zespołu pałacowo-parkowego związana jest z rodziną Zamoyskich. Tradycja głosi, że rezydencję wybudował dla chorowitego syna Klemensa VII ordynat Ordynacji Zamojskiej Tomasz Antoni wraz z drugą żoną Teresą z Michałowskich. Powstała pewna nieścisłość, gdyż budowę pałacu rozpoczęto w 1744 roku, a syn Klemens urodził się w okresie jej kończenia w 1747 roku. Autorem projektu budynku pałacowego był Jan Andrzej Bem, inżynier wojskowy i architekt cywilny pracujący dla Zamoyskich. Budową kierował włoski mistrz Jan Colurnbani. Znaczący wpływ na wygląd architektoniczny i charakter wznoszonej budowli miał Tomasz Antoni Zamoyski, który studiując architekturę w kraju i za granicą, między innymi w Paryżu, Rzymie i Wiedniu, sam opracował amatorski projekt pałacu. W omawianiu realizacji projektu brał również udział architekt francuski de Kave. Ważną rolę przy budowie zespołu pałacowego Klemensów odegrała również żona ordynata Teresa z Michałowskich Zamoyska. Posiadając duże zdolności organizacyjne i znajomość procesu budowlanego, sama zawierała kontrakty z architektami i rzemieślnikami, a nawet decydowała o doborze materiałów budowlanych. Budowę pałacu prowadzono w latach 1744-1747, ale prace przy jego modernizacji, a także wyposażaniu wnętrz oraz urządzaniu parku trwały do końca XVIII wieku i z przerwami przez cały XIX wiek.

Pałac Klemensów ukształtowały dwie główne formy budowlane: pierwotne założenia z lat 1744-1747 oraz przebudowa i rozbudowa pałacu realizowana w I połowie XIX wieku według projektu Henryka Ittara i Henryka Marconiego. Drugi etap historii pałacu, a także działalności ordynacji zaczyna się po przejęciu jej w posiadanie w 1800 roku przez Stanisława Zamoyskiego. Stanisław Kostka Zamoyski - XII ordynat był synem Andrzeja i Konstancji z Czartoryskich, i uczniem Stanisława Staszica. Należał do najwybitniejszych w rodzie Zamoyskich mecenasów nauki, kultury i sztuki. Wzniósł w Zamościu wiele ważnych społecznie budowli, urządził szpital ordynacki w Wielączy, w latach 1819-1822 wybudował kościół w Szczebrzeszynie i najnowocześniejsze na owe czasy gmachy dla szkoły średniej. Wiele też czasu i uwag poświęcił rezydencji w Klemensowie, którą zamierzał gruntownie przebudować. Z jego polecenia polski architekt Henryk lttar w 1808 roku wykonał szereg projektów, które dotyczyły nadbudowy piętra nad korpusem głównym, przekształcenia wnętrz, przedłużenia bocznych pawilonów frontowych oraz budowy oranżerii. Z planów tych zrealizowano w latach 1810-1813 jedynie budowę oranżerii i przedłużenie skrzydeł frontowych, a także przeprowadzono modernizację wystroju wnętrz i zakupiono we Francji i Anglii nowe meble. Rozpoczęto również urządzanie pomieszczeń dla biblioteki ordynackiej, którą zamierzał przenieść z pałacu zamojskiego do Klemensowa. W 1811 roku, po nabyciu Pałacu Błękitnego w Warszawie, umieszczono w nim większość zbiorów. Od 1826 roku przebudowę pałacu prowadzono według projektu Henryka Marconiego. Architekt ten dokonał przebudowy dodając balkony od strony dziedzińca i ogrodu, dachu i przekształcenia łączników na jednoosiowe. Projekty Marconiego realizowane były jeszcze w latach 1841-1842 i dotyczyły zmiany w układzie otworów i podziału wnętrz pałacowych. Wówczas przeniesiono z prawego pawilonu do łącznika kaplicę, a jednokondygnacyjne pomieszczenia podzielono stropem, umieszczając na parterze skarbiec, a na piętrze bibliotekę. W tym czasie zrezygnowano ostatecznie z planu nadbudowy piętra nad głównym korpusem pałacu. W 1840 roku od strony ogrodu dobudowano balkon. Kolejne prace konserwatorsko-remontowe przeprowadził ordynat Andrzej hrabia Zamoyski, organizator zjazdów ziemiańskich w Klemensowie w latach 1843-1847. Na ostateczny wygląd pałacu miały wpływ dalsze prace remontowo-modernizacyjne. W 1870 roku wymieniono pokrycie dachu z ceramicznego na gontowe i wykonano obecnie istniejącą stolarkę okien i drzwi pałacu. W 1894 roku przebudowano taras od strony ogrodu, likwidując półkoliste schody na osi, a w ich miejsce wysuwając do przodu środkową część tarasu, z której na trzy strony poprowadzono schody. Wówczas gruntownie odnowiono wnętrza pałacu, które mimo licznych przeróbek częściowo zachowały amfiladowy układ pomieszczeń, analogiczny w obu kondygnacjach. Korpus główny w części środkowej pozostał dwutraktowy, a w częściach bocznych z ryzalitami obustronnymi -trzytraktowy. Skrzydła od frontu były dwutraktowe, a od ogrodu jednotraktowe. Wnętrza pokrywają sufity z fasetami. Część pomieszczeń wschodniego skrzydła frontowego posiada sklepienia kolebkowo-krzyżowe. Posadzki wykonane są z marmuru chęcińskiego, a drewniane podłogi o geometrycznych wzorach wykonane są metodą forniru położonego na klepkę. Drewniane podłogi znajdują się na piętrze pałacu we wszystkich prawie pomieszczeniach korpusu głównego, z wyjątkiem pokoi frontowych w bocznych ryzalitach oraz w części pomieszczeń skrzydeł bocznych. Niestety w wielu pomieszczeniach wymieniano je na nowe. Zachowało się jedenaście zabytkowych kominków (trzy późnobarokowe i osiem klasycystycznych). Istniejące piece posiadają kształty cylindryczne, czworoboczne oraz wieloboczne i wykonane są z białych oraz kolorowych kafli, bogato ornamentowanych, z ozdobnymi szczytami. Dwa z nich posiadają w zwieńczeniu pełnoplastyczne rzeźby orłów. Stolarka zabytkowa zachowała się prawie we wszystkich pomieszczeniach pałacu. Drewniana boazeria w formie dekoracyjnych płycin pokrywa odrzwia i część ościeży oraz drzwi wewnętrzne i okiennice. Część okuć otworów i szaf, a także klamki posiadają herby Zamoyskich. Na uwagę zasługuje autentyczność głównej klatki schodowej i zabytkowe wyposażenie biblioteki. Księgozbiór z Klemensowa liczący około 14 tysięcy woluminów, w tym około pięćset tysięcy starych druków z różnych okresów, w 1956 roku został przekazany na własność Bibliotece im. Łopacińskiego w Lublinie. W pałacu znajdowała się też bogata galeria malarstwa polskiego i obcego, którego znaczną część zrabowali Niemcy. Po II wojnie światowej portrety Zamoyskich i osób zasłużonych dla kultury i historii Polski, znaczny zbiór dawnych narodowych pamiątek oraz kilka arcydzieł sztuki przewieziono do Muzeum w Kozłówce i Muzeum Okręgowego w Zamościu.

Zamoyscy w Klemensowie mieszkali do 1941 roku. Ostatni ordynat Jan Zamoyski wraz z rodziną przeniósł się do Zwierzyńca, ponieważ klemensowski zespół przekształcony został w zamknięty obiekt wypoczynkowy dla Niemców i szpital wojskowy. Jan Zamoyski w czasie II wojny światowej organizował pomoc dla wysiedlanej ludności polskiej. Kierował też akcją ratowania dzieci przebywających w hitlerowskim obozie przejściowym w Zwierzyńcu. Dzięki jego staraniom hitlerowcy zwolnili wszystkie dzieci do lat 7. Dzieci te znalazły schronienie w ochronce ordynackiej. Od 1939 roku Jan Zamoyski pracował też w konspiracyjnej grupie „Brochowicz". W majątku Zamoyskich przez jakiś czas kwaterował sztab zamojskiego obwodu AK. Po wojnie Jan
Zamoyski był niesłusznie więziony i prześladowany, w 1956 roku został zwolniony i zrehabilitowany, a za zasługi dla kraju odznaczony Orderem Orła Białego.

Pałac klemensowski wzniesiony został jako rezydencja wiejska. Dopiero po utracie pałacu w Zamościu stał się stałą siedzibą Zamoyskich. Dlatego brak w nim pretensjonalnej tendencji do podkreślenia reprezentacyjności. Brak cokołu czyni go niskim i upodabnia do okazałego dworu. Pałac miał służyć spokojnemu życiu i wypoczynkowi rodziny Zamoyskich. Jednopiętrowy pałac barokowy, usytuowany na skraju małego wzniesienia, zbudowany jest z cegły i otynkowany. Część centralną stanowi korpus główny, dwutraktowy, „tylmanowskim" kształcie. Elewację frontową wydłużają łączniki i wysunięte ku przodowi pawilony. Do południowo-zachodniego pawilonu przylega prostokątny budynek dawnej oranżerii, która po II wojnie światowej została przekształcona na kaplicę katolicką. Po bokach fasady ogrodowej, równolegle do frontowych pawilonów, dobudowane są wąskie skrzydła, a wzdłuż korpusu głównego od strony ogrodu prostokątny taras ze schodami. Korpus główny oraz pierwotne partie skrzydeł od strony dziedzińca przykryte są dachami mansardowymi, a reszta dwuspadowymi z gontu. Elewacja frontowa zwieńczona jest trójkątnymi szczytami, na których umieszczone są herby rodu Zamoyskich „Jelita". Wszystkie elewacje są dekorowane gzymsami, płaskimi lizenami i profilowanymi obramieniami otworów okiennych i drzwiowych.

Pałac w Klemensowie nie licząc korytarzyków, łazienek i pomieszczeń dla personelu, posiadał 41 pokoi, w tym liczne przejściowe. Pomieszczenia posiadały oryginalne umeblowanie angielskie bądź francuskie, choć były także kopie. Górne pokoje gościnne posiadały umeblowanie w stylu Księstwa Warszawskiego lub biedermeierowskie. W niektórych znajdowały się także piękne biurka w stylu Ludwika XVI, a także stoliki i inne meble. Ściany holu wejściowego zawieszone były trofeami myśliwskimi. W salonach, pokojach przejściowych i reprezentacyjnych wisiały portrety wielu ordynatów, obrazy w większości oryginalne, często pędzla mistrzów zagranicznych o tematyce rodowej lub historycznej. Położony na uboczu i otoczony lasem, rzeką, łąkami oraz polami stanowił z całą pewnością rezydencję wypoczynkową rodziny magnackiej. W skład powstałego zespołu pałacowo-parkowego w Klemensowie wchodzą pałac, budynki towarzyszące, pełniące funkcję gospodarczą oraz park. Zespół ten zajmuje rozległy prostokątny teren o pow. ok. 135 ha. Po wschodniej stronie pałacu usytuowany jest ogród użytkowy o powierzchni 3 ha i otoczony murem z cegły. W północno-wschodniej części ogrodu znajduje się murowany dom ogrodników, prostokątny, piętrowy, zbudowany prawdopodobnie w 1872 roku według projektu budowniczego Gisgesa. Przy wejściu do parku postawiono domki bramne. W 1837 roku, przy bramie michałowskiej, został wybudowany ,,domek gotycki", a w 1842 roku domki przy gościńcu bodaczowskim i zamojskim. Na wschód od pałacu usytuowana została stajnia z wozownią,jako bardzo ważne ogniwo funkcjonowania komunikacji klemensowskiej rezydencji, która w 1892 roku przebudowana została według projektu A. Szymańskiego. W 1868 roku w pobliżu stajni wybudowany został dom czeladny, przypuszczalnie również według projektu Gisgesa. Przy granicy parku, prawdopodobnie w połowie XIX wieku wzniesiono murowany, piętrowy, dwutraktowy dom emeryta. Od północy park sąsiaduje z gruntami wsi Michałów, a od wschodu z gruntami wsi Bodaczów. Zachodnie i południowe tereny zespołu zajmuje park krajobrazowy. Przy jego zakładaniu wykorzystane zostały rosnące już na terenie opadającym w kierunku rzeki, naturalne partie leśne, łąki i polany. W latach 30. XIX wieku w parku wprowadzono nowe zadrzewienia, urządzono kwietniki, trawniki i aleje, co pozwoliło na założenie parku krajobrazowego.

Wzbogacony nowymi zadrzewieniami, tworzy promienisty układ osi widokowych od pałacu na otaczający krajobraz. Na obrzeżach zadrzewień rosną krzewy, a na śródleśnych polanach wspaniałe okazy dębów, modrzewi, lip i cisów. Około 250 drzew posiada cechy pomnikowe. Najpotężniejsze z nich to: lipy (250 cm), sosny wejmutki (235 cm), dęby (210 cm), sosny pospolite (160 cm), jesiony (150 cm), modrzewie (130 cm) i buki (120 cm). Północno-zachodnią część parku zajmują zadrzewienia hukowo-grabowe, w partiach środkowych występują zespoły mieszane z przewagą sosen i modrzewi, a tereny nadbrzeżne porastają olchy i topole. Do najliczniej występujących na terenie parku drzew należą: lipy drobno- i szerokolistne, sosny: pospolite, czarne i wejmutki, buki, graby, brzozy, jesiony, topole, świerki, modrzewie, klony, jawory, dęby: szypułkowe, bezszypułkowe i czerwone, a także rzadkie gatunki: strączyn żółty, platan klonolistny, magnolie japońskie, żywotnik zachodni, cypryśnik groszkowy, glediezja trójcierniowa, skrzydłoszek kaukaski i miłorząb dwuklapowy. Wśród krzewów w parku można spotkać: jaśminowce, bzy, róże, trzmiliny, pigwy, głogi, bukszpany, tawuły, śnieguliczki, liguster, dereń, porzeczki i leszczyny. Oprócz wymienionych w parku drzew są także rośliny, które oplatają południową elewację pałacu. Należą do nich: glicynia kwiecista, winobluszcz i milian amerykański. Również obszerny dziedziniec z podjazdem i owalnym gazonem usytuowany przed pałacem, od południowej strony odcinkowo obsadzony jest żywopłotem. Uroku budowli dodają aneksy przy bocznych pawilonach pałacowych, utrzymane w formie ozdobnych ogródków, na których obok roślin zielonych rosną okazałe drzewa pomnikowe, w tym także gatunki egzotyczne.

W 2017 roku pięcioro dzieci Jana Zamojskiego, ostatniego ordynata Ordynacji Zamojskiej, kupiło pałac od Skarbu Państwa. Nieruchomość została im sprzedana w trybie bezprzetargowym i z bonifikatą w wysokości 99,01% ceny, czyli za 87 600 zł brutto.

Obecnie w pałacu trwa remont.

Ciekawostka:

W 2013 r. kręcono tu sceny do filmu „Ida” Pawła Pawlikowskiego.

• Andrzej Łuczyński, Grażyna Hołubowicz-Klitza, Rezydencje magnackie i dwory szlacheckie Lubelszczyzny, Część 4, powiaty: biłgorajski, hrubieszowski, janowski, tomaszowski i zamojski, Dęblin 2011

Tekst przekazał do publikacji Andrzej Łuczyński.

Opracowała: Nina Herzberg-Zielezińska, zdjęcia: Bols Air Shoot, 2022 r.