Pałac Runowo Krajeńskie

Pierwsza wzmianka o Runowie Krajeńskim pochodzi z 1325 r. Jest wtedy wymieniana jako własność cystersów z klasztoru w Byszewie. Około 1365 r. Runowo znajdowało się w rękach szlacheckich. W 1391 r. właścicielem był rycerz Dobiesław Runga Odrowąż. Pod koniec XV w. Runowo wraz z jego okolicami nabył Mikołaj Orzelski herbu Dryja. Majątek pozostał w rękach jego rodziny przez 140 lat. Za czasów Orzelskich w Runowie istniał drewniany dwór, który spłonął pod koniec XVI w. kiedy właścicielem dóbr był kasztelan Jan Orzelski. Wybudował on w 1595 r. nowy dwór obronny (bądź zamek murowany). Przypuszczalnie wybudowano go na miejscu starego dworu. Tablica erekcyjna obiektu wmurowana jest w ścianę ob. pałacu. Jest to tekst w języku łacińskim, a tłumaczenie polskie podaje mgr Barbara Chojnacka w karcie białej pałacu:

„po spłonięciu starożytnego domu w pożarze Jan Orzelski, starosta kościański, obawiając się podobnego wypadku, o ile tylko można zabezpieczyć się przeciw nieszczęściom, dom ten ceglany, nie tak narażony na ogień, od fundamentów wybudował w roku zbawienia 1595”.

W 1615 r. Runowo wskutek małżeństwa Izabelli Orzelskiej z Mikołajem Działyńskim otrzymał w posagu Działyński. Przez kolejne 200 lat majątek należał do ich spadkobierców.

W XVIII w. właścicielką Runowa i Kórnika została hrabina Teofila z Działyńskich Szołdrska-Potulicka, a następnie jej syn Wiktor Szołdrski. Po jego śmierci w 1839 r. majątek zyskał nowego właściciela – Fryderyka von Pelet-Narbonne. Późniejszym właścicielem był kupiec żydowski Schie Jaffe z Poznania, a potem w latach 1841-1843 hr. Aleksander Mielżyński. W tym czasie dwór był już w bardzo złym stanie.

W 1852 r. Runowo Krajeńskie nabył Theodor von Bethmann-Hollweg, syn Maurycego, ówczesnego ministra kultury Królestwa Pruskiego i przyjaciela króla pruskiego, Fryderyka Wilhelma IV. W 1860 r. pałac został przebudowany na nowoczesną rezydencję w stylu neorenesansowym. Powstały także nowe budynki i zabudowania gospodarcze folwarków wchodzących w skład dóbr runowskich.

W 1870 r. Theodor ożenił się z Fredą von Arnim-Boitzenburg, córką nadprezydenta prowincji poznańskiej. Ich najstarszy syn – Joachim, przejął majątek po uzyskaniu pełnoletności. W 1900 r. Joachim ożenił się z Ilse von Arnim-Mellenau. Pod koniec 1911 r. kupili majątek Runowo-Młyn. Tam Joachim wybudował pałacyk dla swojej matki, Fredy.

W czasie I wojny światowej w pałacu istniał lazaret. Po zakończeniu wojny zamieszkał w nim najstarszy syn Joachima, Philipp z żoną Hellą. W 1928 r. pałac został przejęty przez Skarb Państwa. W tamtym czasie w pałacu gościł Prezydent RP I. Mościcki. W 1929 r. z powodu stopniowego pogorszenia się sytuacji finansowej majątek został sprzedany Państwowemu Bankowi Rolnemu. Joachim wyjechał z Polski i zamieszkał w rodowym zamku Rheineck nad Renem.

Na początku lat 30. majątek w Runowie został rozparcelowany na gospodarstwa 15-20 ha. Ok. 1931 r. nabył go Wiktor Sulczewski ze Strzelec. Ostatnimi przedwojennymi właścicielami byli córka W. Szulczewskiego – Maria oraz jej mąż, pułkownik Wojska Polskiego, Edward Leszczyński.

Po wybuchu II wojny światowej baron Joachim von Bethmann-Hollweg próbował odzyskać swój dawny majątek, który jednak został przejęty przez Skarb Rzeszy. W pałacu urządzono magazyn mundurowy wojsk lotniczych.

W styczniu 1945 r. pałac został podpalony przez Niemców uciekających przed Rosjanami.

Zabudowania gospodarcze przejęło PGR w Runowie Kraj. W 1997 r. pałac i park od Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa nabyli Hanna i Zenon Lewandowscy z Bydgoszczy, którzy pragną przywrócić mu dawny blask. W sąsiedztwie ruin zbudowali stylowy kompleks hotelowo-restauracyjny.

• Kronika Bydgoska T. 34 (2013), Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy, Bydgoszcz, 2013
• Kronika Bydgoska T. 24 (2002), Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy, Bydgoszcz 2002
• Promocje Kujawsko-Pomorskie 2004 nr 12
• Barbara Chojnacka, Karta Biała, 2000 r.

Opracowanie: Nina Herzberg-Zielezińska

Zdjęcia:

• Litografia Alexander Duncker, domena publiczna
• Pocztówka 1906, Biblioteka Narodowa POLONA, domena publiczna
• Michał Piotrowski, 2022