Dwór Radziki Małe

Do połowy XVI w. Radziki Małe tworzyły jedną własność wraz z Radzikami Wielkimi (Dużymi).

Od 1434 r. właścicielem wsi był chorąży dobrzyński Jakub, który przybrał nazwisko Radzikowski.

W 1540 r. na zjeździe familijnym w Rypinie spadkobiercy Mikołaja Radzikowskiego podzielili pozostały po nim majątek. Radzki Małe przypadły w udziale Zofii Żeleskiej. W 1564 r. jako właściciel notowany jest Sędziwój (Sandziwy) Żelski.

W XVII w. w wyniku licznych wojen nastąpiło osłabienie gospodarcze. Wiązało się to z zmniejszeniem zainteresowania terenami ziemi dobrzyńskiej ze strony możnowładztwa. Na tych terenach pojawiła się więc drobna szlachta. Znaczna część terenu została przejęta przez zakon jezuitów. Tak stało się z Radzikami Małymi.

Radziki Małe od jezuitów nabył w 1773 r. Józef Pląskowski. Po jego śmierci jego synowie podzielili majątek. Radziki Małe objął Ksawery Pląskowski, kanonik chełmiński. Przypuszczalnie współwłaścicielem majątku był jego brat Andrzej Pląsowski, kanonik poznański. Po śmierci Ksawerego majątek otrzymał jego bratanek, Ignacy Pląskowski.

W tym okresie mógł powstać pałac, który istnieje do dziś (ob. w ruinie).

W 1805 r. Ignacy Pląskowski sprzedał Radziki Małe Franciszkowi Twarowskiemu herbu Piława, szambelanowi pruskiemu. Twarowski nabył również sąsiedni Łapinożek i folwark Bolesławice. W 1807 r. Franciszek Twarowski pełnił funkcję radcy w Izbie Administracyjnej Departamentu Płockiego i zajmował się organizacją pospolitego ruszenia. Po pokoju w Tylży został komisarzem do spraw „rozgraniczenia Księstwa Warszawskiego Z Królestwem Pruskim”. Ożenił się z Katarzyną Teklą z domu Grąbczewską (1776-1830). Małżeństwo nie przetrwało jednak długo. W 1810 r. rozpoczął się długotrwały proces rozwodowy. W 1821 r. Katarzyna Tekla występuje w źródłach jako rozwiedziona. W Radzikach Małych podobno mieszkała córka Fabiana, Katarzyna, która była ożeniona z Janem Narzyńskim herbu Dołęga. Z ich związku urodził się w Radzikach Małych w 1839 r. Józef Narzyński, znany literat i działacz polityczny.

W 1824 r. (inne źródła wskazują na rok 1821) od Katarzyny Tekli Grąbczewskiej majątek w Radzikach Małych kupił jej brat, Fabian Nałęcz Grąbczewski. Nowy właściciel występował wówczas jako "Królestwa Pruskiego Landrat powiatu toruńskiego Orderem Świętego Włodzimierza y Orła Czerwonego Kawaler w Królestwie Pruskim Prowincyi Zachodniey w Mieście Toruniu zamieszkały”. Fabian zmarł w 1855 r. Przed śmiercią zapisał Radziki Małe, Łapinóżek i Bolesławice swojemu synowi, Ignacemu. Ten z kolei w obawie przed konfiskatą majątku za udział w powstaniu styczniowym sprzedał majątek w 1869 r. (inne źródła wskazują na rok 1870) Władysławowi Ignacemu Gniazdowskiemu herbu Korab. Władysław kupił Radziki Małe wraz z przyległościami Bolesławice i Łapinóżek.
W 1879 r. (inne źródła podają rok 1878) Radziki Małe z Łapinóżkiem odziedziczył po Władysławie Ignacym, jego syn Władysław Juliusz Gniazdowski. Mając 18 lat wziął udział w powstaniu styczniowym w oddziale Józefa Tłuchowskiego. Wyrokiem sądu został za to zesłany na Syberię. Na mocy amnestii carskiej w 1868 r. powrócił do kraju. Ożenił się ze Stefanią (1854-1928), córką Ludwika Gockowskiego, właściciela Żałego. Małżeństwo doczekało się czwórki dzieci: Antoniego, Franciszka, Jana, Józefa i Anny. W 1906 r. Władysław podzielił swój majątek. W 1912 r. Radziki Małe otrzymał Antoni.

Jako właściciel Radzik Małych wymieniany jest Władysław Juliusz Gniazdowski (syn Władysława Ignacego), który w 1911 r. przekazał majątek swojemu synowi Franciszkowi.

W 1939 r. wielu ziemian nie wierzyło w możliwość aresztowania i nie opuściło majątków. Z majątku Radziki Małe aresztowano Antoninę Gniazdowską (przewodniczącą Związku Obrony Kresów Zachodnich) i jej córkę Julię oraz Tadeusza Gniazdowskiego z żoną Teresą z Sierakowskich. Tadeusz Gniazdowski był właścicielem Radzkim Małych przed 1939 r. On i jego żona zostali zamordowani przez niemiecki Selbstschutz.

W 1945 r. w dworze w Radzikach Małych przebywali rosyjscy żołnierze, którzy opuszczając majątek zabierali konie, krowy, inwentarz żywy i martwy oraz płody rolne.

W latach 90. XX wieku dwór strawił pożar i od tego czasu ulega postępującej rujnacji.

Rodzina Gniazdowskich popadła w ostry konflikt z księdzem Władysławem Pawłowskim (proboszczem parafii Radziki Duże do 1922 roku). Zapisał on w Kronice parafialnej pod rokiem 1921:

„Dowiedziałem się, że Antoni Gniazdowski z małżonką swoją stale stroniący od kościoła, którzy są w okolicy uważani za najzamożniejszych, a do kościoła żadnych ofiar dobrowolnie nie czynią, obstalowali tablicę dla brata swego, kawalera Jana Gniazdowskiego, poległego w teraźniejszej wojnie jako żołnierz polski. Przed wstąpieniem do wojska zamieszkując u brata życie prowadził rozpustne. Dziewczętom, z któremi grzeszył przekazywał, aby się z tego nie spowiadały, bo to nie grzech. Nie przyjąłem go nawet jako jawnogrzesznika na chrzestnego. Otóż takiemu chce jego brat wmurować w kościele tablicę, co byłoby wielkim zgorszeniem”.

W listopadzie 1918 r. działacze PPS utworzyli w Rypinie Milicję Ludową, zadaniem której było ochranianie strajków i demonstracji robotniczych. W miesiąc później powstał w Rypinie Związek Zawodowy Robotników Rolnych, który rozszerzył swoje wpływy na większość majątków. Na początku 1919 r. utworzono Związek Zawodowy Służby Folwarcznej. W końcu grudnia 1918 r. wybuchły strajki robotników rolnych w majątkach Radziki Małe i Ugoszcz. Strajkujący robotnicy uzbrojeni w kosy przyszli nawet do Rypina.

• Marek Gzyło, Dwór w Radzikach Małych [w:] Spotkania z zabytkami, , nr 3, Warszawa 1993.
• Piotr Gałkowski, Genealogia ziemiaństwa ziemi dobrzyńskiej XIX - XX wieku, Rypin 1997.
• Piotr Gałkowski, Ziemianie i ich własność w Ziemi Dobrzyńskiej w latach 1918-1947, Rypin 1999.
• Mirosław Krajewski, Ziemia Dobrzyńska : Zeszyty Historyczne Dobrzyńskiego Oddziału WTN, VII, Rypin 2000.
• Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu, z.5, Bydgoszcz 2000.
• Zbigniew Żuchowski, Z historii życia codziennego ludności okolic Wąpielska w latach 1918-1939 [w:] Życie codzienne w regionie kujawsko-pomorskim, Toruń 2011.
• Hanna Szczechowicz, Administracja ziemi dobrzyńskiej w latach 1918-1939, Włocławek 2012.
• Ochrona dziedzictwa kulturowego na terenie województwa kujawsko-pomorskiego : doświadczenie, stan obecny, perspektywy : praca zbiorowa, Bydgoszcz 2014.
  
  

Opracowała: Nina Herzberg-Zielezińska

Zdjęcie:

• Marcin Tymiński, Tajmenice Pomorza, 2023